✳️سه تار یکی از سازهای موسیقی سنتی ایرانی است که در دسته بندی سازهای زهی و مضرابی قرار میگیرد. سه تار در زمان های کهن در خانواده تنبور و دو تار بوده ولی در حال حاضر این ساز بیشتر شبیه تار است. اولین نمونه های یافت شده از این ساز مربوط به سال ۱۲۰۰ هجری قمری بوده است. البته در آثار سفالی پیدا شده در شوش که قدمت آنها به دو هزار سال قبل از میلاد برمیگردد (حدود چهار هزار سال پیش) نیز، نشانه هایی از وجود سازی از خانواده ی سه تار پیدا شده است.
✳️سه تار جزو سازهای ملی ایران و متعلق به فرهنگ عمومی ایران است و نه سازی قومی. در گذشته این ساز بیشتر بین افراد طبقه ی مرفه و اشراف و اعیان رایج بوده است، اما در دوره ی قاجار، میرزا عبدالله فراهانی که از اساتید چیره دست موسیقی محسوب میشود، شروع به آموزش سه تار به عموم مردم کرده و آن را به سازی متداول بین همه اقشار تبدیل کرد.
تاریخچه سه تار
✳️قدیمی‌ترین تصویر مربوط به سه‌تار به یکی از نقاشی‌های دیوار یکی از مقابر مصری تعلق دارد که مربوط به سال‌های ۱۴۱۱ تا ۱۴۲۰ ق.م است. در این تصویر، سازی شبیه به سه تار به همراه نوازنده نقاشی شده. با وجود اینکه ساز درون نقاشی شبیه به سه‌تار است اما باید به این نکته توجه کرد که همه سازهای زخمه‌ای ساختاری شبیه به هم دارند و از یک کاسه، یک دسته و تارهایی که از ابتدای دسته تا انتهای کاسه کشیده شده، تشکیل شده‌اند. این نوع از سازها انواع بسیار متفاوتی دارند و با تغییراتی در شکل و اندازه کاسه، دسته یا تعداد سیم‌ها، تبدیل به سازی متفاوت با نامی متفاوت در نقطه ای از دنیا میشوند.
✳️با کنار گذاشتن تصاویر به جا مانده از سازهایی شبیه به سه تار در تمدن ها و سرزمین‌های مختلف، و محدود کردن تصاویر، به تصاویر یافت شده در ایران، به یک تابلوی مینیاتوری فوق العاده زیبا می‌رسیم که صحنه اعدام ضحاک را به تصویر کشیده است. این تصویر که در شاهنامه بایسنقری کشیده شده است یک سه تار را در تصویر نشان می‌دهد که نوازنده ای درحال نواختن آن است. ساز تصویر شده در این مینیاتور بسیار زیبا و با همه جزئیات کشیده شده است. کاسه این ساز کمی از سه تار امروزی بزرگتر است و دارای سه سیم است.
قدیمی‌ترین سه تار
✳️یکی از قدیمی ترین سه تارهایی که دیده شده، سه تاری است که متعلق به ناصرالدین شاه قاجار بوده است و برحسب اتفاق به احمد عبادی رسیده است. ماجرای این سه تار اینگونه بوده است که پس از اینکه ناصرالدین شاه سه تار خود را به کسی می بخشد، فرزند آن شخص برای آموختن سه تار به شاگردی میرزا عبدالله ( پدر احمد عبادی) میرود. پس از چند سال بعد از اینکه سه تار نوازی احمد عبادی، پسر استاد خودش، در رادیو را میشنود، ساز ناصرالدین شاه را به او هدیه میکند.
✳️ساز سه تار بخاطر اینکه در ظاهر نواختنش آسان بنظر می آید، عموما تبدیل به ساز دوم نوازندگان، علی الخصوص نوازندگان تار شده است. به همین دلیل تکنیک های درست نوازندگی این ساز و روش درست مضراب زدن بطور کامل مورد بررسی و مطالعه قرار نگرفته است.
✳️همه سازها در طول زمان تکامل می یابند و هم ویژگی های فیزیکی ساز و هم روش های نواختن آن با گذشت زمان تغییر کرده و بهبود می یابد. این بهبودها نفر به نفر و نسل به نسل منتقل شده و باعث میشود، شیوه های نوازندگی، شکل ظاهری، چگونگی نواختن با مضراب، جزئیات کنده کاری و سایر موارد، ذره ذره تغییر و پیشرفت کنند. در واقع این تلاش و نبوغ تک تک نوازندگان و موسیقی دانان در طول تاریخ است که موجب میشود سازی زنده بماند و در طول زمان از نقص ها و اضافات آن کم شده و بر کارایی و نقاط قوت آن اضافه شود.
چرا سه تار چهار سیم دارد؟
✳️سیم چهارم به مرور زمان به این ساز اضافه شده است. به نقل از بسیاری منابع معتبر، ابوالحسن صبا روایت کرده که درویشی با نام “مشتاق علیشاه کرمانی” نخستین بار سیم چهارم را به ساختار سه‌تار اضافه کرد. به همین دلیل است که سه‌تارنوازان سیم چهارم را “سیم مشتاق” می‌نامند.
✳️افزودن سیم چهارم به سه تار توانست توانایی‌های نوازندگی با این ساز را گسترش و بهبود ببخشد و این ساز را بیشتر رواج دهد. نکته قابل توجه این است که سیم اضافه شده اگرچه چهارمین سیم از نظر زمانی است، اما در شمارش سیم ها از پایین به بالا سیم سوم خواهد بود. سیم سوم و چهارم در کنار هم و نزدیک به هم قرار گرفته اند و همزمان باهم نواخته میشوند، مجموعه این دو سیم با هم را سیم “بم” میگویند.